WYROK TRYBUNAŁU (piąta izba)

z dnia 13 marca 2014 r.

Szósta dyrektywa VAT – Zwolnienia – Artykuł 13 część B lit. d) pkt 3 i 6 – Specjalne fundusze inwestycyjne – Pracownicze programy emerytalne – Zarządzanie – Transakcje dotyczące rachunków depozytowych, rachunków bieżących, płatności, przelewów

W sprawie C‑464/12

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Østre Landsret (Dania) postanowieniem z dnia 8 października 2012 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 17 października 2012 r., w postępowaniu:

ATP PensionService A/S

przeciwko

Skatteministeriet,

TRYBUNAŁ (piąta izba),

w składzie: T. von Danwitz, prezes izby, E. Juhász, A. Rosas (sprawozdawca), D. Šváby i C. Vajda, sędziowie,

rzecznik generalny: P. Cruz Villalón,

sekretarz: C. Strömholm, administrator,

uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 2 października 2013 r.,

rozważywszy uwagi przedstawione:

–        w imieniu ATP PensionService A/S przez H.S. Hansena oraz T. Kristjánssona, advokater,

–        w imieniu rządu duńskiego przez V. Pasternak Jørgensen, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez K. Lundgaarda Hansena, advokat,

–        w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez R. Hilla, barrister,

–        w imieniu Komisji Europejskiej przez L. Lozano Palacios, M. Clausen oraz C. Barslev, działające w charakterze pełnomocników,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 12 grudnia 2013 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 13 część B lit. d) pkt 3 i 6 szóstej dyrektywy Rady 77/388/EWG z dnia 17 maja 1977 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich w odniesieniu do podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej: ujednolicona podstawa wymiaru podatku (Dz.U. L 145, s. 1, zwanej dalej „szóstą dyrektywą”).

2        Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy ATP PensionService A/S (zwaną dalej „ATP”) a Skatteministeriet (ministrem finansów) w przedmiocie odmowy zwolnienia z podatku od wartości dodanej (zwanego dalej „podatkiem VAT”) niektórych usług świadczonych przez ATP na rzecz pracowniczych funduszy emerytalnych.

Ramy prawne

Prawo Unii

3        Artykuł 13 część B lit. d) szóstej dyrektywy brzmi następująco:

„Bez uszczerbku dla innych przepisów Wspólnoty, państwa członkowskie zwalniają od podatku na warunkach, które określają w celu zapewnienia właściwego i prostego zastosowania takich zwolnień i zapobieżenia wszelkim oszustwom podatkowym, unikaniu opodatkowania i nadużyciom:

[…]

d)      następujące transakcje:

[…]

3.      transakcje, łącznie z negocjacjami, [w tym pośrednictwo] dotyczące depozytu i bieżących rachunków, płatności, transferów, długów, czeków i papierów wartościowych, z wyjątkiem jednakże odzyskiwania długów i faktoringu [czeków i innych papierów wartościowych, jednak z wyjątkiem odzyskiwania długów];

[…]

6.      zarządzanie specjalnymi funduszami inwestycyjnymi, określonymi przez państwa członkowskie”.

4        Artykuł 1 ust. 2 dyrektywy Rady 85/611/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do przedsiębiorstw zbiorowego inwestowania w zbywalne papiery wartościowe (UCITS) (Dz.U. L 375, s. 3), zmienionej dyrektywami 2001/107/WE i 2001/108/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 stycznia 2002 r. (Dz.U. L 41, odpowiednio, s. 20, 35) (zwanej dalej „dyrektywą 85/611”), definiuje te podmioty w następujący sposób:

„Do celów niniejszej dyrektywy oraz z zastrzeżeniem przepisów art. 2, za UCITS uważa się przedsiębiorstwa:

–        których jedynym celem jest zbiorowe inwestowanie w zbywalne papiery wartościowe i/lub w inne płynne aktywa finansowe, określone w art. 19 ust. 1, kapitału pochodzącego od obywateli i które działają na zasadzie dywersyfikacji ryzyka,

oraz

–        których jednostki uczestnictwa są, na żądanie ich posiadaczy, odkupywane lub umarzane bezpośrednio lub pośrednio z aktywów tych przedsiębiorstw. Działania podjęte przez UCITS w celu zapewnienia, aby giełdowa wartość ich jednostek nie różniła się w znaczny sposób od ich nominalnej wartości netto, [będą] uważane za równoznaczne z takim odkupieniem lub umorzeniem jednostek”.

5        W myśl art. 5 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 85/611 „[d]ziałalność związana z zarządzaniem funduszami powierniczymi/funduszami wspólnymi i funduszami inwestycyjnymi obejmuje, do celów niniejszej dyrektywy, obowiązki wymienione w załączniku II, które nie są wyczerpujące”.

6        Przywołany załącznik II wymienia jako „[f]unkcje zawarte w działaniach w ramach zarządzania zbiorowym portfelem”:

„‒      zarządzanie inwestycyjne,

‒      administracja:

a)      obsługa prawna i usługi w zakresie rachunkowości w zarządzaniu;

b)      zapytania klientów;

c)      wycena i wyznaczanie ceny (w tym zwroty podatkowe);

d)      monitorowanie przestrzegania uregulowań;

e)      utrzymanie rejestru posiadaczy jednostek uczestnictwa;

f)      podział dochodu;

g)      emisja i umorzenie jednostek uczestnictwa;

h)      ustalenia umowne (w tym wysłanie świadectwa);

i)      przechowywanie ksiąg.

‒      Wprowadzanie do obrotu”.

7        Artykuł 5g ust. 1 dyrektywy 85/611 wprowadza dla państw członkowskich możliwość „zezwol[enia] spółkom zarządzającym na upoważnianie stron trzecich, w celu efektywniejszego prowadzenia działalności spółki, do wypełniania w imieniu tych spółek jednego lub kilku ich obowiązków”, pod warunkiem że zostaną spełnione warunki wymienione w art. 5g ust. 1 lit. a)‒i).

Prawo duńskie

Duński system emerytalny

8        Sąd odsyłający opisuje duński system emerytalny w następujący sposób.

9        Wyjaśnia on, że ów system dzieli się na trzy filary: pierwszy obejmuje emeryturę ustawową (w szczególności „folkepension”, emeryturę państwową), drugi obejmuje uzupełniające pracownicze programy emerytalne, zaś trzeci obejmuje uzupełniające indywidualne programy emerytalne. Podczas gdy pierwszy filar jest finansowany z podatków, filary drugi i trzeci (uzupełniające programy emerytalne) są finansowane przez osoby, którym emerytura będzie następnie wypłacana, czyli klientów.

10      Uzupełniające programy emerytalne (filary drugi i trzeci) są co do zasady finansowane za pomocą systematycznych wpłat do programu emerytalnego istniejącego w ramach zakładu emerytalnego (w tym funduszu emerytalnego) albo instytucji finansowej. W ramach pracowniczych programów emerytalnych (drugi filar) pracodawca zazwyczaj wnosi w imieniu pracownika składkę emerytalną do funduszu emerytalnego, ale może ją także uiszczać instytucji finansowej.

11      Uzupełniające programy emerytalne (filary drugi i trzeci) są co do zasady finansowane za pomocą określonych składek, co oznacza, że wysokość składki emerytalnej jest ustalana w drodze porozumienia, podczas gdy wysokość wypłacanej emerytury zależy częściowo od wielkości skumulowanych za pomocą składek funduszy, a częściowo od zwrotu z dokonanych za ich pomocą inwestycji (po odjęciu kosztów związanych z zarządzaniem programem emerytalnym).

12      Świadczenie z uzupełniającego programu emerytalnego może przybierać następujące formy:

–        dożywotniego świadczenia emerytalnego wypłacanego aż do śmierci klienta;

–        płatnego w ratach świadczenia wypłacanego od momentu przejścia na emeryturę;

–        renty kapitałowej wypłacanej jako jednorazowe świadczenie w momencie przejścia na emeryturę.

13      W przypadku dożywotniego świadczenia emerytalnego klient może otrzymywać kwotę regularnie wypłacaną od momentu przejścia na emeryturę do swojej śmierci. Kwota ta jest obliczana częściowo na podstawie oczekiwanej długości życia klientów otrzymujących emeryturę, a częściowo na podstawie wielkości kwoty oszczędzonej w momencie przejścia na emeryturę. Klient może wykorzystać składki zebrane na płatne w ratach świadczenie lub rentę kapitałową do nabycia dożywotniego świadczenia emerytalnego albo dofinansowania tego już posiadanego.

14      Zgodnie z duńskim prawodawstwem w dziedzinie podatków dochodowych składki na uzupełniające programy emerytalne można w pewnych granicach odliczyć od podstawy opodatkowania. To uprawnienie do odliczenia jest niezależne od tego, czy składki są uiszczane w ramach pracowniczego programu emerytalnego, czy też w ramach programu emerytalnego ustanowionego przez instytucję finansową.

15      Klient podejmuje decyzję dotyczącą kwoty składki emerytalnej, jaką należy wpłacić do programu emerytalnego, a także sposobu, w jaki należy ją podzielić między dożywotnie świadczenie emerytalne, świadczenie emerytalne płatne w ratach i rentę kapitałową.

16      Jednakże w przypadku uzupełniających pracowniczych programów emerytalnych (drugi filar) głównie partnerzy społeczni (organizacje pracodawców i związki zawodowe), którzy reprezentują pracodawców i pracowników, uzgadniają warunki emerytalne dla pracowników w ramach odbywających się okresowo negocjacji układów zbiorowych.

17      W przypadku pracowników objętych takimi układami zbiorowymi uzgodniona w ten sposób składka emerytalna zazwyczaj jest wpłacana do funduszu emerytalnego (w ramach pracowniczego programu emerytalnego). Oprócz tej obowiązkowej składki emerytalnej pracownicy mogą również uiszczać dodatkowe składki na emeryturę z pracowniczego programu emerytalnego lub też mogą się zdecydować na indywidualny prywatny plan emerytalny w instytucji finansowej.

18      Na te indywidualne programy emerytalne (trzeci filar) składają się również osoby, które nie są objęte pracowniczymi programami emerytalnymi ze względu na swoje warunki zatrudnienia. Dotyczy to w szczególności wolnych zawodów, pracodawców czy kadry zarządzającej. Nawet jednak takie osoby mogą mieć możliwość wyboru składkowania do pracowniczego programu emerytalnego (drugi filar), jeśli system taki jest przewidziany dla pracowników zatrudnionych w danym przedsiębiorstwie.

Przepisy duńskie w dziedzinie podatku VAT

19      Paragraf 13 ust. 1 pkt 11 lit. c) i f) momsloven (ustawy o podatku VAT) stanowi:

„Zwolnione z podatku VAT są następujące towary i usługi:

[…]

11)      Następujące transakcje finansowe:

[…]

c)      transakcje, łącznie z pośrednictwem, dotyczące rachunków depozytowych, rachunków bieżących, płatności, przelewów, długów, czeków i innych zbywalnych instrumentów finansowych, z wyjątkiem odzyskiwania długów;

[…]

f)      zarządzanie specjalnymi funduszami inwestycyjnymi”.

20      Z Den Juridiske Vejledning (wytycznych prawnych) 2012‑2, D.A.5.11.6, zawierających oficjalne wskazówki władz dotyczące tego, jak interpretować ustawę o podatku VAT, wynika, że zwolnienie transakcji dotyczących rachunków depozytowych lub rachunków bieżących obejmuje między innymi zakładanie rachunków krajowych, programy emerytalne i inne programy oszczędnościowe, a także uznawanie znajdujących się na tych kontach środków i obciążanie ich.

21      W zakresie dotyczącym płatności i przelewów z wytycznych tych wynika, że „[t]ransakcje dotyczące płatności i przelewów wiążą się z przekazywaniem środków w gotówce, drogą elektroniczną – przykładowo za pośrednictwem centralnego systemu komputerowego lub za pomocą systemu SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication [Stowarzyszenia na rzecz Światowej Międzybankowej Telekomunikacji Finansowej]) – lub też na podstawie dokumentów opracowanych na potrzeby szczególnych okoliczności. Płatności, przelewy i związane z nimi pośrednictwo mogą zostać przeniesione na podwykonawcę, przykładowo na PBS”.

22      Z wytycznych D.A.5.11.9.3 wynika, że zarządzanie specjalnymi funduszami inwestycyjnymi obejmuje między innymi:

‒      bieżące zarządzanie portfelami, w tym także księgowość;

‒      usługi doradcze oraz podejmowanie decyzji w zakresie dotyczącym inwestycji środków oraz przeprowadzania kupna i sprzedaży papierów wartościowych dla funduszu;

‒      obliczanie samoistnej wartości jednostek uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym;

‒      emisję i umarzanie jednostek uczestnictwa w funduszu oraz

‒      inne usługi administracyjne, w tym także informatyczne, przygotowanie prospektów, działania marketingowe, związane z zarządzaniem, rozbudową i analizą.

23      Z omawianych wytycznych wynika również, że zarządzanie specjalnymi funduszami inwestycyjnymi jest objęte zwolnieniem z podatku VAT niezależnie od tego, czy zarząd ten jest sprawowany przez sam fundusz, przez spółkę zarządzającą czy też przez inny podmiot, któremu zarząd został powierzony na podstawie przepisów prawa.

24      W pkt 2 postanowienia odsyłającego Østre Landsret (wschodni sąd rejonowy) wskazuje, że wytyczne D.A.5.11.9.2 opisują specjalny fundusz inwestycyjny w następujący sposób:

„Skatterådet [krajowa rada podatkowa], udzielając wiążącej odpowiedzi, poszła za wyrokiem Trybunału [z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie C‑363/05 JP Morgan Fleming Claverhouse Investment Trust i The Association of Investment Trust Companies, Zb.Orz. s. I‑5517, zwanym dalej »wyrokiem w sprawie JP Morgan Fleming«]. W swej odpowiedzi Skatterådet określa pewne specjalne fundusze inwestycyjne uznane za zwolnione z podatku VAT zgodnie z orzecznictwem sądów duńskich. Zobacz instrukcję informacyjną dotyczącą interpretacji w dziedzinie podatkowej 2008 353.SR.

Następujące fundusze inwestycyjne są zwolnione z podatku VAT w § 13 ust. 1 pkt 11 lit. f) ustawy o podatku [VAT]:

1.      Specjalne fundusze inwestycyjne oraz inne [UCITS] objęte zakresem stosowania dyrektywy [85/611].

2.      Fundusze inwestycyjne prowadzące konta; zob. § 2 ustawy o opodatkowaniu członków funduszy inwestycyjnych prowadzących konta, niezależnie od tego, czy fundusze te objęte są dyrektywą [85/611].

3.      Przedsiębiorstwa zbiorowego inwestowania o charakterze podatkowym w rozumieniu § 16 część C ust. 1 Ligningsloven [ustawy o wymiarze podatku], niezależnie od tego, czy są one objęte dyrektywą [85/611].

4.      Spółki lub fundusze inwestycyjne w rozumieniu § 19 ust. 2, 3 i 4 Aktieavancebeskatningsloven [ustawy o opodatkowaniu dochodów z akcji], niezależnie od tego, czy są one objęte dyrektywą [85/611].

5.      Fundusze akumulacyjne emitujące świadectwa w rozumieniu § 1 ust. 1 pkt 5a) Lov om social service [ustawy o usługach socjalnych], niezależnie od tego, czy są one objęte dyrektywą [85/611].

6.      Inwestycyjne spółki powiernicze w rozumieniu [wyroku w sprawie JP Morgan Fleming], niezależnie od tego, czy są one objęte pkt 2–5.

7.      Inne podmioty zajmujące się zbiorowym inwestowaniem w papiery wartościowe, które po przeprowadzeniu analizy danego przypadku mogą zostać uznane za oferujące usługi porównywalne i konkurencyjne wobec usług oferowanych przez specjalne fundusze inwestycyjne, o których mowa w pkt 1‒6, między innymi ich członkom i akcjonariuszom w celu dywersyfikacji ryzyka związanego z inwestowaniem w papiery wartościowe”.

Okoliczności faktyczne w postępowaniu głównym i pytania prejudycjalne

25      Østre Landsret opisuje okoliczności faktyczne w postępowaniu głównym w następujący sposób.

26      Największym klientem ATP jest PensionDanmark, będąca pracowniczym funduszem emerytalnym. PensionDanmark zarządza pracowniczymi programami emerytalnymi, ustanowionymi w ramach układów zbiorowych i porozumień z przedsiębiorstwami w imieniu 12 związków zawodowych i 37 organizacji pracodawców zrzeszających łącznie 602 000 członków zatrudnianych przez 22 000 prywatnych i publicznych przedsiębiorstw.

27      Usługi ATP są przez nią świadczone w następującej kolejności: ATP otwiera konto emerytalne poszczególnego klienta w systemie funduszu emerytalnego ATP na podstawie otrzymanych od pracodawców informacji. Pracodawca zgłasza do ATP składki emerytalne należne od wszystkich pracowników i przelewa na konto funduszu emerytalnego w instytucji finansowej ich kwotę, stanowiącą jedną kwotę odzwierciedlającą całość składek. Kwota, jaką pracodawca winien wypłacić poszczególnym pracownikom na podstawie układu zbiorowego lub porozumienia z danym przedsiębiorstwem, jest następnie uznawana przez ATP na koncie pracownika w systemie zarządzanego przez nią funduszu emerytalnego.

28      Klient ma w każdej chwili dostęp do swego konta emerytalnego za pośrednictwem strony internetowej funduszu emerytalnego. ATP aktualizuje stan konta na bieżąco, uznając je i obciążając, efektem czego saldo konta emerytalnego odpowiada kwocie zakumulowanych oszczędności emerytalnych (oprócz dochodów już uzyskanych, lecz jeszcze nieuznanych na koncie).

29      ATP inicjuje również wypłatę kwot z konta klienta, kierując do instytucji finansowej odpowiednie instrukcje w przedmiocie wypłaty danej kwoty klientowi.

30      Inwestycje wpłaconych składek emerytalnych leżą natomiast w gestii samych funduszy emerytalnych.

31      ATP wykonuje w imieniu funduszy emerytalnych następujące zadania:

–        zadania administracyjne, w szczególności dostarczanie informacji pracodawcom i pracownikom (klientom) oraz świadczenie im usług doradczych w zakresie programów emerytalnych oferowanych przez fundusze;

–        utrzymanie systemu i jego rozbudowa, w tym także utrzymanie i rozbudowa platformy, na której świadczone są usługi ATP dla funduszy emerytalnych;

–        świadczenia związane z wpłatami składek do funduszu emerytalnego i z wypłatami emerytur.

32      Do dnia 30 czerwca 2002 r. ATP deklarowała podatek VAT od wynagrodzenia płaconego jej przez fundusze emerytalne za opisane usługi. W kontekście wyroku z dnia 5 czerwca 1997 r. w sprawie C‑2/95 SDC, Rec. s. I‑3017, ATP doszła jednak do wniosku, że jej świadczenia związane z wpłatami do systemu emerytalnego i z wypłatami z niego stanowią transakcje dotyczące płatności lub transferów, które są zwolnione z opodatkowania podatkiem VAT zgodnie z art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy.

33      ATP powiadomiła o tym Skatteministeriet w dniu 26 czerwca 2002 r. Decyzją z dnia 7 października 2005 r. ten ostatni uznał, że usługi świadczone przez ATP w związku z wypłatą emerytur stanowią zwolnione z podatku VAT transakcje dotyczące płatności lub transferów, lecz odmówił zwolnienia usług świadczonych w związku z wpłatami – z wyjątkiem świadczeń związanych z przyjmowaniem i realizacją czeków. Orzeczeniem z dnia 13 maja 2009 r. Landsskatteretten (sąd ds. podatków krajowych) utrzymał w mocy decyzję Skatteministeriet.

34      ATP wniosła skargę na decyzję potwierdzającą do Retten i Hillerød (sądu w Hillerød), który przekazał sprawę do rozstrzygnięcia przez Østre Landsret.

35      W pkt 1.2 postanowienia odsyłającego Østre Landsret wskazał, że na świadczenie usług, które nie zostało uznane za zwolnione z podatku VAT przez Skatteministeriet i Landsskatteretten, zasadniczo składają się:

„1)      Rejestracja pracodawców, na których spoczywa obowiązek uiszczania składki emerytalnej na podstawie otrzymanych od pracodawców informacji.

2)      Tworzenie dla pracowników (klientów) kont w systemie funduszu emerytalnego ATP na podstawie otrzymanych od pracodawców informacji.

3)      Udostępnianie rozwiązań wykorzystywanych do przetwarzania wpłat od pracodawców, tak aby wszystkie składki emerytalne pracowników danego pracodawcy mogły trafić na konto w funduszu emerytalnym w instytucji finansowej za pośrednictwem usługi online (internetowej) albo karty płatniczej.

4)      Otrzymywanie od pracodawców i rejestracja raportów o alokowanych łącznych kwotach dotyczących poszczególnych pracowników (w tym obliczanie i naliczanie składek na wsparcie rynku pracy, będących bezpośrednią pochodną wpłat do funduszy emerytalnych).

5)      Uznawanie składek emerytalnych na kontach poszczególnych klientów w systemie funduszu emerytalnego ATP, w tym także aktualizacja na bieżąco stanu kont na podstawie zarejestrowanych wpłat i zysków.

6)      Rejestracja brakujących wpłat.

7)      Informowanie klientów o uiszczonych składkach na rentę kapitałową.

8)      Wysyłanie wyciągów z kont”.

36      ATP podniosła przed Østre Landsret, że usługi te powinny być zwolnione z podatku VAT:

–        jako zarządzanie specjalnymi funduszami inwestycyjnymi, o którym mowa w § 13 ust. 1 pkt 11) lit. f) ustawy o podatku VAT transponującym art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy, lub

–        jako transakcje dotyczące rachunków depozytowych, rachunków bieżących, płatności lub przelewów, o których mowa w lit. c) tego przepisu, transponującym art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy.

37      Skatteministeriet uznał, że rzeczone usługi świadczone przez ATP nie mogą być zwolnione z podatku VAT z tego względu, iż fundusze emerytalne należy odróżnić od specjalnych funduszy inwestycyjnych z następujących względów:

–      fundusze emerytalne łączą świadczenia emerytalne i ubezpieczeniowe; emerytura może mieć postać albo dożywotniego świadczenia emerytalnego, albo jednorazowego świadczenia wypłacanego po określonej liczbie lat; oferują one dodatkowe ubezpieczenie, przykładowo na wypadek śmierci lub niezdolności do pracy;

–      to pracodawcy, a nie pracownicy wpłacają składki na mocy układów zbiorowych;

–      celem gromadzenia oszczędności emerytalnych jest osiągnięcie równowagi pomiędzy dochodami z pracy zarobkowej i po jej ukończeniu, podczas gdy celem inwestowania jest co do zasady osiągnięcie zysku;

–      składki na programy emerytalne można w pewnych granicach ilościowych odliczyć od dochodu podlegającego opodatkowaniu, na podstawie przepisów z dziedziny podatku dochodowego.

38      W tych okolicznościach Østre Landsret postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Jeśli państwo członkowskie uznaje za specjalne fundusze inwestycyjne podmioty wskazane w pkt 2 niniejszego odesłania prejudycjalnego [opisane w pkt 19–24 niniejszego wyroku], czy art. 13 część B lit. d) pkt 6 [szóstej dyrektywy] należy interpretować w taki sposób, że pojęcie »specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie« obejmuje fundusze emerytalne takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym i posiadające następujące cechy charakterystyczne:

a)      zwrot uzyskiwany przez pracownika (klienta funduszu) jest uzależniony od zwrotu z dokonanych przez fundusz emerytalny inwestycji,

b)      pracodawca nie ma obowiązku uiszczania dodatkowych składek mających na celu zapewnienie klientowi funduszu zwrotu w konkretnej wielkości,

c)      fundusz emerytalny dokonuje zbiorowych inwestycji zgromadzonych środków na zasadzie rozłożenia ryzyka,

d)      przeważająca część wpłat jest dokonywana do funduszu inwestycyjnego na podstawie układów zbiorowych zawartych pomiędzy organizacjami zrzeszającymi pracodawców i pracowników, a nie – wskutek indywidualnych decyzji poszczególnych pracowników,

e)      poszczególny pracownik może indywidualnie postanowić, że będzie on uiszczać dodatkowe składki na fundusz emerytalny,

f)      osoby prowadzące samodzielną działalność gospodarczą, pracodawcy i członkowie kadry kierowniczej mogą postanowić, że będą oni uiszczać składki na fundusz emerytalny,

g)      z góry określona część uzgodnionych w układzie zbiorowym pracowniczych oszczędności emerytalnych jest przeznaczona na dożywotnie świadczenie emerytalne,

h)      klienci funduszu pokrywają koszty jego funkcjonowania,

i)      wpłaty do funduszu emerytalnego mogą zostać do pewnego pułapu odliczone od podatku dochodowego [zgodnie z krajowymi przepisami o podatku dochodowym],

j)      wpłaty do indywidualnego (prywatnego) programu emerytalnego, także tego prowadzonego przez instytucję finansową, w ramach którego mogą one być inwestowane w specjalny fundusz inwestycyjny, mogą zostać odliczone od podatku dochodowego w takim samym zakresie jak wskazano w lit. i) powyżej,

k)      korelatem odliczeń przysługujących w przypadku uiszczania składki emerytalnej [zgodnie z lit. i)] jest opodatkowanie wypłacanych z programów emerytalnych kwot oraz

l)      zaoszczędzone środki mogą zostać co do zasady wypłacone po osiągnięciu wieku emerytalnego?

2)      Jeśli na pierwsze pytanie należy odpowiedzieć twierdząco: czy art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że pojęcie »zarządzania« obejmuje usługę taką jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym (zob. pkt 1.2 postanowienia odsyłającego [pkt 35 niniejszego wyroku])?

3)      Czy dotyczącą płatności emerytalnych usługę taką jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym (zob. pkt 1.2 postanowienia odsyłającego [pkt 35 niniejszego wyroku]) należy w związku z art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy uznać za pojedynczą usługę, czy też raczej za kilka odrębnych usług, które należy oceniać każdą z osobna?

4)      Czy art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy należy interpretować w taki sposób, że ustanowione w tym przepisie zwolnienie z podatku VAT transakcji dotyczących płatności lub przelewów obejmuje dotyczącą płatności emerytalnych usługę taką jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym (zob. pkt 1.2 postanowienia odsyłającego [pkt 35 niniejszego wyroku])?

5)      Jeśli na czwarte pytanie należy odpowiedzieć przecząco, czy art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy należy interpretować w taki sposób, że ustanowione w tym przepisie zwolnienie z podatku VAT transakcji dotyczących rachunków depozytowych i bieżących obejmuje dotyczącą płatności emerytalnych usługę taką jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym (zob. pkt 1.2 postanowienia odsyłającego [pkt 35 niniejszego wyroku])?”.

W przedmiocie pytań prejudycjalnych

W przedmiocie pytania pierwszego, dotyczącego pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych”

39      Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że fundusze emerytalne takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które wykazują cechy opisane w tym pytaniu, wchodzą w zakres pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie” w rozumieniu tego przepisu.

40      Należy na wstępie przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zwolnienia przewidziane między innymi w art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy są autonomicznymi instytucjami prawa Unii, w związku z czym powinny być co do zasady interpretowane w sposób jednolity, pozwalający uniknąć rozbieżności w stosowaniu systemu podatku VAT w poszczególnych państwach członkowskich, w związku z czym państwa członkowskie nie są władne zmieniać treści owych zwolnień, nie ma to jednak miejsca, gdy ustawodawca powierzył im zdefiniowanie określonych terminów zwolnienia (zob. podobnie wyrok z dnia 4 maja 2006 r. w sprawie C‑169/04 Abbey National, Zb.Orz. s. I‑4027, pkt 38, 39; ww. wyrok w sprawie JP Morgan Fleming, pkt 19, 20; a także wyrok z dnia 7 marca 2013 r. w sprawie C‑424/11 Wheels Common Investment Fund Trustees i in., zwany dalej „wyrokiem w sprawie Wheels”, pkt 16). Artykuł 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy przekazuje państwom członkowskim uprawnienie do zdefiniowania pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych” (zob. ww. wyrok w sprawie Wheels, pkt 16).

41      Takie uprawnienie do zdefiniowania przyznane państwom członkowskim jest jednak ograniczone zakazem zmiany znaczenia terminów użytych przez samego prawodawcę Unii przy ustanawianiu zwolnienia (zob. ww. wyroki: w sprawie JP Morgan Fleming, pkt 21; w sprawie Wheels, pkt 17). Państwo członkowskie nie może w szczególności wyróżnić spośród specjalnych funduszy inwestycyjnych tych, które korzystają ze zwolnienia, i tych, którym ono nie przysługuje, gdyż oznaczałoby to zaprzeczenie samej istocie pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych”. Omawiane przepisy pozwalają więc państwom członkowskim jedynie wskazać w prawie wewnętrznym fundusze odpowiadające pojęciu „specjalnych funduszy inwestycyjnych” (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie JP Morgan Fleming, pkt 41–43; w sprawie Wheels, pkt 17).

42      To uprawnienie państw członkowskich do określenia definicji musi być ponadto wykonywane z poszanowaniem celów szóstej dyrektywy oraz zasady neutralności podatkowej właściwej wspólnemu systemowi podatku VAT (zob. ww. wyroki: w sprawie JP Morgan Fleming, pkt 22, 43; w sprawie Wheels, pkt 18).

43      W tej kwestii należy zauważyć, że celem zwolnienia od opodatkowania transakcji związanych z zarządzaniem specjalnymi funduszami inwestycyjnymi jest między innymi ułatwienie inwestorom inwestowania w papiery wartościowe za pośrednictwem przedsiębiorstw zbiorowego inwestowania, bez ponoszenia kosztów podatku VAT, i zapewnienie w ten sposób neutralności podatkowej wspólnego systemu podatku VAT w kwestii wyboru między bezpośrednim inwestowaniem w papiery wartościowe a inwestowaniem w nie za pośrednictwem przedsiębiorstw zbiorowego inwestowania (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie Abbey National, pkt 62; w sprawie JP Morgan Fleming, pkt 45; w sprawie Wheels, pkt 19; a także wyrok z dnia 7 marca 2013 r. w sprawie C‑275/11 GfBk, pkt 30).

44      W szczególności, w odniesieniu do zasady neutralności podatkowej, zasada ta sprzeciwia się temu, by podmioty gospodarcze, które dokonują takich samych czynności, były traktowane odmiennie w zakresie poboru podatku VAT (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie Abbey National, pkt 56; w sprawie JP Morgan Fleming, pkt 29; w sprawie Wheels, pkt 20).

45      Do celów zastosowania szóstej dyrektywy należy zatem ustalić, czy fundusze emerytalne takie jak będące przedmiotem postępowania głównego stanowią „specjalne fundusze inwestycyjne” w rozumieniu art. 13 część B lit. d) pkt 6 tej dyrektywy.

46      W tej kwestii trzeba przypomnieć, że fundusze będące przedsiębiorstwami zbiorowego inwestowania w zbywalne papiery wartościowe w rozumieniu dyrektywy 85/611 stanowią specjalne fundusze inwestycyjne (zob. podobnie w szczególności wyrok z dnia 19 lipca 2012 r. w sprawie C‑44/11 Deutsche Bank, pkt 31, 32; a także ww. wyrok w sprawie Wheels, pkt 23).

47      Ponadto za specjalne fundusze inwestycyjne należy również uznać fundusze, które nie są przedsiębiorstwami zbiorowego inwestowania w rozumieniu dyrektywy 85/611, lecz mają cechy identyczne z tymi przedsiębiorstwami i dokonują takich samych transakcji lub w każdym razie są na tyle podobne, że znajdują się z nimi w konkurencji (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie Abbey National, pkt 53–56; w sprawie JP Morgan Fleming, pkt 48–51; w sprawie Wheels, pkt 24).

48      Jak wskazał rzecznik generalny w pkt 51 opinii, bezsporne jest, że pracownicze fundusze emerytalne takie jak będące przedmiotem rozważań w niniejszej sprawie nie wchodzą w zakres dyrektywy 85/611. Należy jednak zbadać, czy takie fundusze są porównywalne z podmiotami wchodzącymi w zakres tej dyrektywy i znajdują się z nimi w stosunku konkurencji.

49      W tym względzie z art. 1 ust. 2 dyrektywy 85/611 wynika, że dyrektywa ta obejmuje przedsiębiorstwa, których jedynym celem jest zbiorowe inwestowanie w zbywalne papiery wartościowe lub inne płynne aktywa finansowe kapitału gromadzonego od klientów, których działalność opiera się na zasadzie rozłożenia ryzyka i których jednostki uczestnictwa są, na żądanie właścicieli, odkupywane lub umarzane, bezpośrednio lub pośrednio, z majątku tych przedsiębiorstw.

50      Chodzi tu o podmioty, w których wiele inwestycji zostaje zgromadzonych razem i rozłożonych na szereg papierów wartościowych, które mogą być skutecznie zarządzane w celu optymalizacji wyników i w których indywidualne inwestycje mogą być względnie niewielkie. Takie fundusze zarządzają swoimi inwestycjami we własnym imieniu i na własną rzecz, zaś każdy klient‑inwestor posiada udział w funduszu, ale nie w inwestycjach funduszu jako takich (ww. wyrok w sprawie Deutsche Bank, pkt 33).

51      Zasadniczym kryterium specjalnego funduszu inwestycyjnego jest gromadzenie środków wielu beneficjentów, pozwalające na rozłożenie ryzyka ponoszonego przez tych beneficjentów na szereg papierów wartościowych. Jak wynika z wyjaśnień sądu odsyłającego, wydaje się, że ma to miejsce w postępowaniu głównym, ponieważ filary drugi i trzeci duńskiego systemu emerytalnego są finansowane przez osobę, której emerytura będzie następnie wypłacana. Ponadto Østre Landsret wyjaśnia w pkt c) pytania pierwszego, że dane kwoty są inwestowane na zasadzie rozłożenia ryzyka, a w pkt a) tego pytania, że ryzyko inwestycji jest ponoszone przez klientów.

52      W tym zakresie należy rozróżnić fundusze inwestycyjne będące przedmiotem postępowania głównego od funduszy będących przedmiotem ww. wyroku w sprawie Wheels. W tej ostatniej sprawie bowiem klienci nie ponosili ryzyka zarządzania funduszem inwestycyjnym, w którym zgromadzone były aktywa programu emerytalnego, ponieważ wysokość emerytury była z góry określona w zależności od stażu pracy u pracodawcy i wysokości wynagrodzenia, a składki wpłacane przez pracodawcę do owego programu emerytalnego były dla niego sposobem wykonania jego ustawowych zobowiązań wobec pracowników (zob. ww. wyrok w sprawie Wheels, pkt 27–29). Natomiast, jak zostało przypomniane w pkt 51 niniejszego wyroku, programy będące przedmiotem postępowania głównego są finansowane przez osoby, którym są wypłacane emerytury, i to te osoby ponoszą ryzyko inwestycji.

53      W odniesieniu do ustalenia, czy podmiot stanowi specjalny fundusz inwestycyjny, nie ma znaczenia fakt, że składki są płacone przez pracodawcę. Pracodawca może być bowiem zobowiązany do przekazywania do funduszu emerytalnego kwot odpowiadających składkom pracowników. Takie działanie techniczne nie zmienia faktu, że składki są płacone na rachunek klientów z wykorzystaniem środków, które należy uważać za pochodzące od nich na podstawie ich zatrudnienia, oraz że ci ostatni ponoszą ryzyko realizowanych w ten sposób inwestycji. Østre Landsret wyjaśnia w tym zakresie w pkt b) pytania pierwszego, że pracodawca nie ma obowiązku uiszczania dodatkowych składek mających na celu zapewnienie klientowi funduszu zwrotu w konkretnej wielkości.

54      Nie ma również wpływu okoliczność, że kwota składek wpłacana do funduszu emerytalnego wynika z układów zbiorowych zawartych pomiędzy organizacjami zrzeszającymi pracodawców i pracowników. Ten aspekt nie zmienia bowiem faktu, że wpłata jest dokonywana przez pracownika, a przynajmniej w jego imieniu i na jego rachunek, że skorzysta on z zysku z inwestycji i że ponosi jednak także ich ryzyko. Podobnie nie ma znaczenia, że pracownicy mają możliwość dodatkowych wpłat lub że inne osoby mogą uczestniczyć w funduszu emerytalnym w formie indywidualnego programu emerytalnego.

55      Sposoby, na jakie jest wypłacane klientom świadczenie emerytalne po osiągnięciu wieku emerytalnego, niezależnie od tego, czy w postaci renty kapitałowej, czy świadczenia wypłacanego w ratach, nie podważają też zasadniczych elementów oszczędności zainwestowanych w fundusze emerytalne. Chodzi bowiem o różnicę między metodami finansowego obliczenia tego świadczenia, a jak wskazał rzecznik generalny w pkt 59 opinii, transfer pomiędzy różnymi opcjami może nastąpić w drodze prostej operacji finansowej.

56      Podobnie, wbrew temu, co twierdzi rząd duński, fakt, że składki można odliczyć od dochodu podlegającego opodatkowaniu z tytułu podatku dochodowego, nie może mieć wpływu na charakter zwalniający lub jego brak, jeśli chodzi o podatek VAT, działalności funduszy emerytalnych. Przepisy krajowe w dziedzinie podatku dochodowego nie mogą bowiem podważać jednolitego charakteru zwolnień przewidzianych przez przepisy Unii w dziedzinie podatku VAT.

57      Wreszcie dodanie elementu ubezpieczenia nie podważa zasadniczych cech wpłat do funduszy emerytalnych, jeżeli element ten jest poboczny.

58      W tym względzie Trybunał orzekł bowiem, że występuje jedno świadczenie, w szczególności gdy jeden element należy uznać za stanowiący świadczenie główne, zaś inny należy uznać za świadczenie poboczne, traktowane do celów podatkowych tak samo, jak świadczenie główne (zob. ww. wyrok w sprawie Deutsche Bank, pkt 19 i przytoczone tam orzecznictwo). Ma to miejsce także w wypadku, gdy co najmniej dwa elementy lub co najmniej dwie czynności świadczone przez podatnika na rzecz klienta są tak ściśle ze sobą powiązane, że stanowią obiektywnie jedno i niepodzielne świadczenie gospodarcze, którego podział byłby sztuczny (zob. ww. wyrok w sprawie Deutsche Bank, pkt 21 i przytoczone tam orzecznictwo).

59      Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, na pytanie pierwsze powinno się odpowiedzieć, iż art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że w zakres tego przepisu mogą wchodzić fundusze emerytalne takie jak w postępowaniu głównym, jeżeli są finansowane przez osobę, której emerytura będzie następnie wypłacana, jeżeli oszczędności są inwestowane zgodnie z zasadą rozłożenia ryzyka oraz jeżeli klienci ponoszą ryzyko inwestycji. W tym względzie nie ma znaczenia, że wpłaty są dokonywane przez pracodawcę, ich kwota wynika z układów zbiorowych między organizacjami pracodawców i związkami zawodowymi, że istnieją różne sposoby zwrotu oszczędności, wpłaty można odliczyć od podatku na podstawie przepisów mających zastosowanie do podatków dochodowych albo że można do nich dołączyć poboczny element ubezpieczenia.

W przedmiocie pytania drugiego, dotyczącego pojęcia „zarządzania specjalnymi funduszami inwestycyjnymi”

60      Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „zarządzania specjalnymi funduszami inwestycyjnymi” zawarte w tym przepisie obejmuje świadczenie usługi takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym.

61      Ze względu na to, że art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy nie zawiera definicji pojęcia „zarządzania specjalnymi funduszami inwestycyjnymi”, wykładnia tego przepisu powinna być dokonywana z uwzględnieniem kontekstu, w jaki ów przepis się wpisuje, celów oraz struktury tej dyrektywy oraz z uwzględnieniem zwłaszcza ratio legis zwolnienia, które przewiduje (zob. ww. wyrok w sprawie Abbey National, pkt 59).

62      W tym względzie należy w pierwszej kolejności wskazać, że – jak zostało przypomniane w pkt 43 niniejszego wyroku – celem zwolnienia transakcji związanych z zarządzaniem specjalnymi funduszami inwestycyjnymi jest między innymi ułatwienie inwestorom inwestowania w papiery wartościowe za pośrednictwem przedsiębiorstw zbiorowego inwestowania.

63      W drugiej kolejności treść art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy nie wyklucza co do zasady, by na zarządzanie specjalnymi funduszami inwestycyjnymi składały się różne odrębne usługi wchodzące w zakres pojęcia „zarządzania specjalnymi funduszami inwestycyjnymi” w rozumieniu tego przepisu oraz by korzystały one z przewidzianego w nim zwolnienia z opodatkowania nawet wówczas, gdy świadczący te usługi jest podmiotem zarządzającym będącym osobą trzecią (zob. ww. wyroki: w sprawie Abbey National, pkt 67; w sprawie GfBk, pkt 28).

64      W trzeciej kolejności z zasady neutralności podatkowej wynika, że podmioty gospodarcze powinny mieć możliwość wyboru modelu organizacyjnego, który z czysto gospodarczego punktu widzenia jest dla nich najbardziej odpowiedni, nie narażając się na to, że dokonywane przez nie czynności nie będą objęte zwolnieniem z opodatkowania przewidzianym w art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy (zob. ww. wyroki: w sprawie Abbey National, pkt 68; w sprawie GfBk, pkt 31).

65      W czwartej kolejności Trybunał jednak orzekł, że objęte tym zwolnieniem są transakcje, które są właściwe dla działalności prowadzonej przez przedsiębiorstwa zbiorowego inwestowania (zob. ww. wyrok w sprawie Abbey National, pkt 63). W szczególności w odniesieniu do usług zarządzania świadczonych przez podmiot zarządzający będący osobą trzecią Trybunał uznał, że czynności te powinny tworzyć odrębną całość, ocenianą globalnie, oraz stanowić elementy specyficzne i istotne dla zarządzania specjalnymi funduszami inwestycyjnymi (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie Abbey National, pkt 70–72; w sprawie GfBk, pkt 21).

66      Poza czynnościami polegającymi na zarządzaniu portfelem do szczególnych funkcji przedsiębiorstw zbiorowego inwestowania należą funkcje administrowania samymi przedsiębiorstwami zbiorowego inwestowania, takie jak te wymienione w załączniku II do dyrektywy 85/611 w rubryce „Administracja” (zob. ww. wyroki: w sprawie Abbey National, pkt 64; w sprawie GfBk, pkt 22).

67      Jednakże okoliczność, że dane usługi nie zostały wymienione w załączniku II do dyrektywy 85/611, nie stanowi przeszkody w zaliczeniu ich do kategorii specyficznych usług objętych zakresem czynności „zarządzania specjalnymi funduszami inwestycyjnymi” w rozumieniu art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy, ponieważ art. 5 ust. 2 dyrektywy 85/611 sam wskazuje, że wyliczenie w omawianym załączniku „nie [jest] wyczerpujące” (ww. wyrok w sprawie GfBk, pkt 25).

68      Trybunał orzekł bowiem, że usługi takie jak obliczanie kwoty dochodów i ceny jednostek uczestnictwa lub udziałów funduszu, wycena aktywów, rachunkowość, przygotowywanie deklaracji w celu podziału dochodów, dostarczanie informacji i dokumentacji na temat rachunków okresowych i deklaracji podatkowych, statystyk i podatku VAT, a także opracowywanie prognoz przychodów wchodzą w zakres pojęcia „zarządzania” specjalnym funduszem inwestycyjnym w rozumieniu art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy (zob. ww. wyrok w sprawie GfBk, pkt 27).

69      Podobnie fakt, iż usługi świadczone przez osobę trzecią nie wiążą się z dokonaniem zmian w sytuacji prawnej lub finansowej funduszu, również nie stoi na przeszkodzie objęciu ich pojęciem „zarządzania” specjalnym funduszem inwestycyjnym w rozumieniu tego przepisu (ww. wyrok w sprawie GfBk, pkt 26).

70      Usługi, których zwolnienie jest kwestionowane w postępowaniu głównym, są opisane w pkt 35 niniejszego wyroku. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że niektóre z tych usług nie mają charakteru czysto technicznego, lecz materializują prawa klientów wobec funduszy emerytalnych poprzez tworzenie kont w systemie funduszu emerytalnego i rejestrację wpłat dokonanych na te konta. Te czynności rejestracji wpłat na kontach klientów wydają się skutkować tym, że wierzytelność, jaką pracownik posiada wobec swojego pracodawcy w tym zakresie, jest przekształcana w wierzytelność wobec funduszu emerytalnego.

71      W tych okolicznościach takie czynności rejestracji wpłat na kontach są istotne dla zarządzania specjalnym funduszem inwestycyjnym.

72      Wniosek ten jest poparty zasadą neutralności podatkowej. Objęcie podatkiem VAT usług doradztwa inwestycyjnego świadczonych przez osobę trzecią skutkowałoby bowiem uprzywilejowaniem funduszy emerytalnych, które zdecydowałyby się same rejestrować wpłaty wnoszone przez klientów w stosunku do tych, które postanowiły skorzystać z usług osób trzecich, nawet gdyby dalsze zlecenie tych usług mogło przynieść korzyści w kategoriach efektywności na rzecz funduszy emerytalnych, a zatem ich klientów (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie GfBk, pkt 31).

73      W odniesieniu do innych usług, o których mowa w pkt 35 niniejszego wyroku, wydaje się, że zasadniczo chodzi o usługi rachunkowości i informacyjne dotyczące kont, objęte załącznikiem II do dyrektywy 85/611.

74      W odniesieniu do usług takich jak będące przedmiotem postępowania głównego na pierwszy rzut oka dla podmiotu prowadzącego konta klientów istotne wydaje się traktowanie koniecznych informacji dostarczanych przez pracodawców lub ustalanie niedostatecznych wpłat. Ponadto podmiot prowadzący konta wydaje się najlepszy do ustalenia kwot, jakie powinny jeszcze zostać wpłacone przez pracodawców do funduszy emerytalnych, lub do wysyłania wyciągów z konta.

75      Jednakże do sądu odsyłającego, który dysponuje wszystkimi informacjami pozwalającymi mu na analizę każdej z czynności będących przedmiotem postępowania głównego, należy ocena, czy usługi te wchodzą w zakres pojęcia „zarządzania specjalnymi funduszami emerytalnymi” w rozumieniu art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy, jak zostało ono zinterpretowane w niniejszym wyroku.

76      W świetle tych informacji na pytanie drugie trzeba odpowiedzieć, iż art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „zarządzania specjalnymi funduszami emerytalnymi” w rozumieniu tego przepisu obejmuje świadczenie usług, poprzez które podmiot materializuje prawa klientów wobec funduszy emerytalnych poprzez tworzenie kont i rejestrację wpłat dokonanych na te konta w systemie emerytalnym. Pojęcie to obejmuje również usługi rachunkowości i informacyjne dotyczące kont, objęte załącznikiem II do dyrektywy 85/611.

W przedmiocie pytań trzeciego i czwartego, dotyczących czynności odnoszących się w szczególności do płatności i przelewów

77      Poprzez pytania trzecie i czwarte, które należy analizować łącznie, sąd odsyłający zapytuje, czy art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że ustanowione w tym przepisie zwolnienie z podatku VAT transakcji dotyczących płatności lub przelewów ma zastosowanie do świadczenia usługi takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, dotyczącej wpłat do funduszu emerytalnego, oraz czy taką usługę należy uznać za pojedynczą usługę, czy też raczej za kilka odrębnych usług, które należy oceniać każdą z osobna.

78      Należy przypomnieć, że czynności zwolnione z opodatkowania na mocy art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy określa się ze względu na charakter świadczonych usług, a nie ze względu na podmiot będący usługodawcą lub usługobiorcą (zob. ww. wyrok w sprawie SDC, pkt 32, 56; a także wyrok z dnia 28 października 2010 r. w sprawie C‑175/09 Axa UK, Zb.Orz. s. I‑10701, pkt 26). Zwolnienie nie jest zatem uzależnione od spełnienia wymogu, by czynności były dokonywane przez określony rodzaj zakładu lub osoby prawnej, albowiem sporne czynności mają charakter czynności finansowych (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie SDC, pkt 38; w sprawie Axa UK, pkt 26).

79      Trybunał orzekł również, że przelew jest operacją polegającą na realizacji dyspozycji przekazania określonej sumy pieniędzy z jednego konta bankowego na drugie. Operacja ta cechuje się w szczególności tym, że powoduje zmianę sytuacji prawnej i finansowej istniejącej z jednej strony między udzielającym dyspozycji a beneficjentem a z drugiej strony między nimi a ich bankiem, jak również, w odpowiednim przypadku, między bankami. Ponadto czynnością powodującą tę zmianę jest sam przelew środków między kontami, niezależnie od jego kauzy (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie SDC, pkt 53; wyrok z dnia 28 lipca 2011 r. w sprawie C‑350/10 Nordea Pankki Suomi, Zb.Orz. s. I‑7359, pkt 25).

80      Interpretacja ta nie przesądza sposobów dokonywania przelewów, bowiem te ostatnie mogą być realizowane w drodze zapisów na rachunku. Będzie to miało miejsce w wypadku przelewów między klientami tego samego banku lub między kontami tej samej osoby, która jest jednocześnie zleceniodawcą i odbiorcą przelewu. Na rozprawie ATP wyjaśniła, że mimo iż przelew kwot z rachunku bieżącego na rachunek oszczędnościowy tego samego uprawnionego nie zmienia ani wierzyciela, ani kwoty wierzytelności, to jednak zmienione zostaną warunki wierzytelności wobec banku. Ten przelew między dwoma kontami należącymi do tego samego uprawnionego zostanie zrealizowany w drodze zapisów na kontach, a od tego momentu nowe warunki będą miały zastosowanie do wierzytelności.

81      Takie czynności, niezależnie od tego, czy zostaną dokonane w drodze przelewu, któremu towarzyszy transfer środków, czy też w drodze zapisów na rachunkach, stanowią usługi objęte zwolnieniem przewidzianym w art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy.

82      Jak zostało stwierdzone w pkt 70 niniejszego wyroku, wydaje się, że niektóre usługi, których zwolnienie jest kwestionowane w postępowaniu głównym, takie jak czynności rejestracji wpłat na kontach klientów, nie mają charakteru czysto technicznego, lecz raczej materializują prawa klientów wobec funduszy emerytalnych poprzez przekształcenie wierzytelności pracownika wobec pracodawcy w wierzytelność wobec funduszu emerytalnego, do którego należy pracownik.

83      Jednakże to do sądu odsyłającego, który dysponuje wszystkimi informacjami do analizy omawianych czynności, należy ocena, czy usługi te stanowią usługi objęte zwolnieniem przewidzianym w art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy, według interpretacji dokonanej w niniejszym wyroku.

84      Do niego należy również ocena, czy według orzecznictwa przytoczonego w pkt 58 niniejszego wyroku inne usługi świadczone przez ATP są tak ściśle związane z rejestracją wpłat na kontach klientów, że stanowią obiektywnie jedno i niepodzielne świadczenie gospodarcze, którego podział byłby sztuczny.

85      Mając na względzie te okoliczności, na pytania trzecie i czwarte powinno się odpowiedzieć, iż art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że ustanowione w tym przepisie zwolnienie z podatku VAT transakcji dotyczących płatności lub przelewów ma zastosowanie do świadczenia usług, poprzez które podmiot materializuje prawa klientów do funduszy emerytalnych poprzez utworzenie kont tych klientów w systemie emerytalnym oraz rejestrację wpłat rzeczonych klientów na ich konta, a także do czynności, które są poboczne wobec tych usług lub które razem z nimi stanowią jedno świadczenie gospodarcze.

86      Z uwagi na odpowiedź udzieloną na pytania trzecie i czwarte zbędne jest udzielanie odpowiedzi na pytanie piąte.

W przedmiocie kosztów

87      Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (piąta izba) orzeka, co następuje:

1)      Artykuł 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy Rady 77/388/EWG z dnia 17 maja 1977 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich w odniesieniu do podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej: ujednolicona podstawa wymiaru podatku, należy interpretować w ten sposób, że w zakres tego przepisu mogą wchodzić fundusze emerytalne takie jak w postępowaniu głównym, jeżeli są finansowane przez osobę, której emerytura będzie następnie wypłacana, jeżeli oszczędności są inwestowane zgodnie z zasadą rozłożenia ryzyka oraz jeżeli klienci ponoszą ryzyko inwestycji. W tym względzie nie ma znaczenia, że wpłaty są dokonywane przez pracodawcę, ich kwota wynika z układów zbiorowych między organizacjami pracodawców i związkami zawodowymi, że istnieją różne sposoby zwrotu oszczędności, wpłaty można odliczyć od podatku na podstawie przepisów mających zastosowanie do podatków dochodowych albo że można do nich dołączyć poboczny element ubezpieczenia.

2)      Artykuł 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy 77/388 należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „zarządzania specjalnymi funduszami emerytalnymi” w rozumieniu tego przepisu obejmuje świadczenie usług, poprzez które podmiot materializuje prawa klientów wobec funduszy emerytalnych poprzez tworzenie kont i rejestrację wpłat dokonanych na te konta w systemie emerytalnym. Pojęcie to obejmuje również usługi rachunkowości i informacyjne dotyczące kont, objęte załącznikiem II do dyrektywy Rady 85/611/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do przedsiębiorstw zbiorowego inwestowania w zbywalne papiery wartościowe (UCITS), zmienionej dyrektywami 2001/107/WE i 2001/108/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 stycznia 2002 r.

3)      Artykuł 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy 77/388 należy interpretować w ten sposób, że ustanowione w tym przepisie zwolnienie z podatku od wartości dodanej transakcji dotyczących płatności lub przelewów ma zastosowanie do świadczenia usług, poprzez które podmiot materializuje prawa klientów do funduszy emerytalnych poprzez utworzenie kont tych klientów w systemie emerytalnym oraz rejestrację wpłat rzeczonych klientów na ich konta, a także do czynności, które są poboczne wobec tych usług lub które razem z nimi stanowią jedno świadczenie gospodarcze.

OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO

PEDRA CRUZA VILLALÓNA

przedstawiona w dniu 12 grudnia 2013 r.

Sprawa C‑464/12

ATP Pension Service A/S

przeciwko

Skatteministeriet

[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Østre Landsret (Dania)]

Podatek od wartości dodanej – Artykuł 13 część B lit. d) pkt 6 dyrektywy Rady 77/388/EWG – Zwolnienie usługi zarządzania funduszami inwestycyjnymi – Pojęcie „specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie” – Pracownicze programy emerytalne – Programy emerytalne o określonych składkach

1.        Zwolnieniem z podatku VAT usługi zarządzania funduszami inwestycyjnymi z art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy(2) Trybunał zajmował się wielokrotnie(3). Niniejsza sprawa daje Trybunałowi okazję do uściślenia orzecznictwa dotyczącego pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych”, a dokładnie w kontekście pracowniczych funduszy emerytalnych. Sprawa ta porusza także kwestię tego, czym jest „zarządzanie” specjalnymi funduszami inwestycyjnymi, i kwestię zwolnień od podatku transakcji dotyczących rachunków depozytowych i bieżących, płatności i przelewów z art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy.

2.        Zagadnienia te powstały w ramach sporu pomiędzy ATP PensionService A/S (zwaną dalej „ATP”) oraz Skatteministeriet (duńską administracją podatkową) dotyczącego opodatkowania podatkiem od wartości dodanej (zwanym dalej „podatkiem VAT”) w odniesieniu do usług świadczonych przez ATP. ATP świadczy usługi w ramach pracowniczych funduszy emerytalnych.

I –    Ramy prawne

A –    Prawo Unii Europejskiej

3.        Zgodnie z art. 2 szóstej dyrektywy opodatkowaniu podatkiem VAT podlega dostawa towarów lub świadczenie usług dokonywane odpłatnie na terytorium kraju przez podatnika działającego w takim charakterze.

4.        Artykuł 13 szóstej dyrektywy zawiera szereg zwolnień z podatku VAT. W niniejszej sprawie znaczenie mają art. 13 część B lit. d) pkt 3 i 6. Mają one następujące brzmienie:

„Bez uszczerbku dla innych przepisów Wspólnoty państwa członkowskie zwalniają od podatku, na warunkach, które określają w celu zapewnienia właściwego i prostego zastosowania takich zwolnień i zapobieżenia wszelkim oszustwom podatkowym, unikaniu opodatkowania i nadużyciom: […]

d)      następujące transakcje: […]

3.      transakcje, łącznie z negocjacjami [w tym pośrednictwo], dotyczące depozytu i bieżących rachunków, płatności, transferów, długów, czeków i papierów wartościowych, z wyjątkiem jednakże odzyskiwania długów i faktoringu [czeków i innych papierów wartościowych, jednak z wyjątkiem odzyskiwania długów]; […]

6.      zarządzanie specjalnymi funduszami inwestycyjnymi, określonymi przez państwa członkowskie”.

5.        Z uwagi na datę wystąpienia okoliczności faktycznych w niniejszej sprawie zastosowanie znajduje szósta dyrektywa. Jednak warto nadmienić, że wyżej wymienione przepisy zostały następnie przejęte w praktycznie niezmienionej postaci przez art. 2 ust. 1 lit. c) oraz art. 135 ust. 1 lit. d) i g) dyrektywy Rady 2006/112/WE(4).

B –    Prawo krajowe

6.        Wspomniane przepisy prawa Unii zostały transponowane przez § 13 ust. 1 pkt 11) lit. c) i f) duńskiej ustawy o podatku VAT (zwanej dalej „momsloven”). Paragraf ten stanowi:

„Zwolnione z podatku są następujące towary i usługi: […]

11.      Następujące transakcje finansowe:

c)      transakcje, w tym pośrednictwo, dotyczące depozytu i bieżących rachunków, płatności, transferów, długów, czeków i innych papierów wartościowych, jednak z wyjątkiem odzyskiwania długów; […]

f)      zarządzanie specjalnymi funduszami inwestycyjnymi”.

7.        Sąd odsyłający wskazał, że niektóre z tych pojęć mają swoją wykładnię w wytycznych administracyjnych (zwanych dalej „juridiske vejledning”)(5).

II – Okoliczności faktyczne i postępowanie główne

8.        ATP świadczy usługi funduszom emerytalnym. Jej najważniejszym klientem jest PensionDanmark, pracowniczy fundusz emerytalny zarządzający programami emerytalnymi, ustanowionymi w ramach układów zbiorowych i porozumień z przedsiębiorstwami.

9.        Pracownicze programy emerytalne stanowią zasadniczy element duńskiego systemu emerytalnego. System ten dzieli się na trzy filary: państwowy (finansowany z podatków), pracowniczy i indywidualny program emerytalny(6).

10.      Na duński pracowniczy system emerytalny, który z uwagi na działalność ATP ma zasadnicze znaczenie w niniejszej sprawie, składają się programy „określonych składek” znajdujące zastosowanie w związku z zatrudnieniem. Pracodawca płaci określone składki instytucji realizującej program emerytalny (zazwyczaj jest to fundusz emerytalny) dla każdego pracownika(7), który może dobrowolnie dokonywać dodatkowych wpłat(8). Zgodnie z duńskim prawem z dziedziny podatków dochodowych składki na takie programy emerytalne można w pewnych granicach odliczyć od podatku. Wysokość wypłacanej emerytury będzie zależała od wysokości wpłacanych składek oraz powodzenia inwestycji dokonywanych przez fundusz inwestycyjny (po odliczeniu kosztów). I tak, gdy beneficjent nabywa uprawnienia do wypłaty, emerytura jest zazwyczaj wypłacana w postaci trzech (opodatkowanych) świadczeń: dożywotniego świadczenia emerytalnego wypłacanego aż do śmierci, płatnego w ratach świadczenia wypłacanego w danym okresie i jednorazowego świadczenia. Szczegóły dotyczące pracowniczego programu emerytalnego ustanawiane są w układach zbiorowych zawieranych pomiędzy organizacjami pracodawców i związkami zawodowymi reprezentującymi pracodawców i pracowników(9).

11.      Wprawdzie inwestycje wpłaconych składek emerytalnych nie leżą w gestii ATP (zadanie to realizują same fundusze emerytalne), jednak ATP świadczy trzy rodzaje usług funduszom emerytalnym. Po pierwsze, ATP świadczy usługi z zakresu utrzymania systemu i jego rozbudowy, w tym także utrzymania i rozbudowy platformy, na której świadczone są usługi ATP. Po drugie, ATP prowadzi zarząd, polegający między innymi na dostarczaniu informacji oraz świadczeniu usług doradczych pracodawcom i pracownikom w zakresie dotyczącym programów emerytalnych. Po trzecie, ATP świadczy usługi związane z wpłatami do systemu emerytalnego i wypłatami z niego.

12.      Tę ostatnią z wymienionych kategorii usług można w skrócie opisać w następujący sposób. Pracodawca płaci okresowe składki należne w ramach pracowniczego programu emerytalnego dla wszystkich swoich pracowników jako łącznie zagregowaną kwotę na konto funduszu emerytalnego. ATP otwiera konto emerytalne poszczególnego klienta(10) w systemie funduszu emerytalnego ATP na podstawie otrzymanych od pracodawców informacji. ATP rozdziela łączną kwotę zapłaconą przez pracodawcę na indywidualne konta zgodnie z układem zbiorowym lub porozumieniem z danym przedsiębiorstwem. Klient ma dostęp do swego konta emerytalnego, aktualizowanego na bieżąco przez ATP, za pośrednictwem strony internetowej. W dniu, kiedy płatność staje się wymagalna, to ATP inicjuje wypłatę odpowiednich kwot, kierując do instytucji finansowej instrukcje w przedmiocie wypłaty danej kwoty klientowi.

13.      Do dnia 30 czerwca 2002 r. ATP uiszczała podatek VAT od świadczonych usług. W kontekście wydanego wyroku w sprawie SDC(11) ATP doszła jednak do wniosku, że świadczenia związane z wpłatami do systemu emerytalnego i wypłatami z niego powinny być zwolnione z podatku VAT zgodnie z art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy. W dniu 26 czerwca 2002 r. ATP powiadomiła o tym duńską administrację podatkową (zwaną dalej „SKAT”). SKAT uznał, że usługi świadczone przez ATP w związku z wypłatą emerytur są rzeczywiście zwolnione z podatku VAT, jednak odrzucił twierdzenie, że zwolniona z tego podatku jest również większość usług świadczonych w związku z wpłatami, a mianowicie: rejestracja pracodawców, na których spoczywa obowiązek uiszczania składki emerytalnej; tworzenie dla pracowników indywidualnych kont; udostępnianie rozwiązań wykorzystywanych do przetwarzania wpłat od pracodawców, tak aby wszystkie składki emerytalne pracowników danego pracodawcy mogły trafić na konto w funduszu emerytalnym za pośrednictwem usługi online (internetowej) albo karty płatniczej; otrzymywanie od pracodawców i rejestracja raportów o alokowanych łącznych kwotach dotyczących poszczególnych pracowników, uznawanie składek emerytalnych na kontach poszczególnych klientów, a także aktualizacja stanu kont; rejestracja brakujących wpłat; informowanie klientów o uiszczonych składkach oraz wysyłanie wyciągów z kont. Orzeczeniem z dnia 13 maja 2009 r. najwyższy duński organ podatkowy, Landsskatteretten (sąd właściwy ds. podatków), utrzymał tę decyzję w mocy.

14.      ATP zaskarżyła powyższe orzeczenie do Retten i Hillerød (sądu w Hillerød), który przekazał sprawę do rozstrzygnięcia przez Østre Landsret (wschodni sąd okręgowy), uznając, że sprawa jest priorytetowa. ATP twierdzi, że usługi, które uznano za podlegające podatkowi VAT, są z tego podatku zwolnione, gdyż stanowią „zarządzanie specjalnymi funduszami inwestycyjnymi”, o którym mowa w § 13 ust. 1 pkt 11) lit. f) momsloven, transponującym art. 13 część B, lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy, lub „transakcję dotyczącą depozytu i bieżących rachunków, płatności, transferów […]”, o której mowa w § 13 ust. 1 pkt 11) lit. c) momsloven, transponującym art. 13 część B, lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy. Skatteministeriet nie zgadza się z twierdzeniem ATP, że te świadczone przez nią usługi są zwolnione z podatku VAT.

III – Pytania prejudycjalne i postępowanie przed Trybunałem Sprawiedliwości

15.      Po wysłuchaniu stron i naradzie, postanowieniem z dnia 8 października 2012 r., na podstawie art. 267 TFUE Østre Landsret zwrócił się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Jeśli państwo członkowskie uznaje za specjalne fundusze inwestycyjne podmioty wskazane w pkt 2 niniejszego odesłania prejudycjalnego, czy art. 13 część B lit. d) pkt 6 dyrektywy Rady 77/388/EWG z dnia 17 maja 1977 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich w odniesieniu do podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej: ujednolicona podstawa wymiaru podatku, należy interpretować w taki sposób, że pojęcie »specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie« obejmuje fundusze emerytalne takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym i posiadające następujące cechy charakterystyczne:

a)      zwrot uzyskiwany przez pracownika (klienta funduszu) jest uzależniony od zwrotu z dokonanych przez fundusz emerytalny inwestycji,

b)      pracodawca nie ma obowiązku uiszczania dodatkowych składek mających na celu zapewnienie klientowi funduszu zwrotu w konkretnej wielkości,

c)      fundusz emerytalny dokonuje zbiorowych inwestycji zgromadzonych środków na zasadzie rozłożenia ryzyka,

d)      przeważająca część wpłat jest dokonywana do funduszu inwestycyjnego na podstawie układów zbiorowych zawartych pomiędzy organizacjami zrzeszającymi pracodawców i pracowników, a nie wskutek indywidualnych decyzji poszczególnych pracowników,

e)      poszczególny pracownik może indywidualnie postanowić, że będzie uiszczać dodatkowe składki na fundusz emerytalny,

f)      osoby prowadzące samodzielną działalność gospodarczą, pracodawcy i członkowie kadry kierowniczej mogą postanowić, że będą uiszczać składki na fundusz emerytalny,

g)      z góry określona część uzgodnionych w układzie zbiorowym pracowniczych oszczędności emerytalnych jest przeznaczona na dożywotnie świadczenie emerytalne,

h)      klienci funduszu pokrywają koszty jego funkcjonowania,

i)      wpłaty do funduszu emerytalnego mogą zostać do pewnego pułapu odliczone od podatku dochodowego,

j)      wpłaty do indywidualnego (prywatnego) programu emerytalnego, także tego prowadzonego przez instytucję finansową, w ramach którego mogą one być inwestowane w specjalny fundusz inwestycyjny, mogą zostać odliczone od podatku dochodowego w takim samym zakresie jak wskazano w lit. i) powyżej,

k)      korelatem odliczeń przysługujących w przypadku uiszczania składki emerytalnej zgodnie z lit. i) jest opodatkowanie wypłacanych z programów emerytalnych kwot, oraz

l)      zaoszczędzone środki mogą zostać co do zasady wypłacone po osiągnięciu wieku emerytalnego?

2)      Jeśli na pierwsze pytanie należy odpowiedzieć twierdząco; czy art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że pojęcie »zarządzania« obejmuje usługę taką jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym (zob. pkt 1.2 postanowienia odsyłającego)?

3)      Czy dotyczącą płatności emerytalnych usługę taką jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym (zob. pkt 1.2 postanowienia odsyłającego) należy w związku z art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy uznać za pojedynczą usługę, czy też raczej za kilka odrębnych usług, które należy oceniać każdą z osobna?

4)      Czy art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy należy interpretować w taki sposób, że ustanowione w tym przepisie zwolnienie z podatku VAT transakcji dotyczących płatności lub przelewów obejmuje dotyczącą płatności emerytalnych usługę taką jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym (zob. pkt 1.2 postanowienia odsyłającego)?

5)      Jeśli na czwarte pytanie należy odpowiedzieć przecząco, czy art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy należy interpretować w taki sposób, że ustanowione w tym przepisie zwolnienie z podatku VAT transakcji dotyczących rachunków depozytowych i bieżących obejmuje dotyczącą płatności emerytalnych usługę taką jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym (zob. pkt 1.2 postanowienia odsyłającego)?”.

16.      ATP, Królestwo Danii i Komisja przedstawiły uwagi na piśmie.

17.      Na rozprawie w dniu 2 października 2013 r. ci trzej uczestnicy postępowania oraz Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej przedstawili swoje uwagi.

IV – Ocena

A –    Uwagi wstępne

18.      Sąd odsyłający porusza trzy odrębne kwestie: znaczenia „specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie” w kontekście pracowniczych programów emerytalnych (pytanie pierwsze), pojęcia „zarządzania” takimi funduszami (pytanie drugie) oraz zastosowania art. 13 część B lit. d) pkt 3 szóstej dyrektywy do usług takich jak świadczone przez ATP (pytania od trzeciego do piątego).

19.      Orzecznictwo Trybunału w odniesieniu do tych trzech zagadnień jest raczej obszerne(12). W świetle tego orzecznictwa uważam, że Trybunał dysponuje wystarczającym materiałem, aby rozważyć pytania drugie i trzecie. Uwagę swoją skoncentruję zatem na pytaniu pierwszym, tj. znaczeniu „specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie”, a konkretnie na tym, czy (i pod jakimi warunkami) pracowniczy fundusz emerytalny, taki jak ten, któremu usługi świadczy ATP, należy uznać za specjalny fundusz inwestycyjny. W ostatnim czasie zagadnienie to podniesiono dwukrotnie w sprawie Wheels oraz w sprawie PPG Holdings BV(13), jednakże różnią się one znacznie od niniejszej sprawy.

20.      Pytanie to wchodzi w zakres bardzo złożonej i kontrowersyjnej dziedziny opodatkowania podatkiem VAT usług finansowych (w tym usług emerytalnych). Usługi te doświadczyły istotnej dywersyfikacji(14), jednak obecna dyrektywa w sprawie podatku VAT, w szczególności w odniesieniu do zwolnień w zakresie usług finansowych, nie daje temu wyrazu. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest brak pewności prawa dla przedsiębiorców działających w tym obszarze oraz różne sposoby stosowania tych zwolnień w państwach członkowskich(15).

21.      Komisja przygotowała zarówno projekt dyrektywy, która miała zmienić dyrektywę 2006/112 w zakresie usług ubezpieczeniowych i finansowych(16), jak i rozporządzenie określające środki wykonawcze dotyczące usług ubezpieczeniowych i finansowych, zawierające definicje zakresu zwolnienia z podatku tych usług(17). Obydwa akty prawodawcze były przedmiotem szeroko zakrojonych prac przygotowawczych(18), w trakcie których fundusze emerytalne oraz ich opodatkowanie podatkiem VAT były także dyskutowane(19). Jednak porozumienia w sprawie tej reformy nie osiągnięto(20). Komisja stwierdziła na rozprawie, że nic nie wskazuje na to, aby miało dojść do takiego porozumienia w najbliższym czasie. Bez względu na ewentualną zmianę prawa w przyszłości Trybunał musi orzec na podstawie przepisów obowiązujących w czasie wystąpienia okoliczności faktycznych w niniejszej sprawie.

22.      Rozpocznę swoją analizę od przeglądu argumentów stron postępowania. Następnie przystąpię do opisu wykładni pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie” w dotychczasowym orzecznictwie. Na koniec przeanalizuję skutki tego orzecznictwa dla pracowniczych funduszy emerytalnych.

B –    Uwagi przedstawione przed Trybunałem

23.      Dania twierdzi, że w zakresie uprawnień państw członkowskich leży definicja pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych” z art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy oraz wykluczenie z tej definicji funduszy emerytalnych posiadających cechy wskazane przez sąd odsyłający.

24.      Zdaniem Danii państwa członkowskie powinny ułatwiać inwestycje w specjalne fundusze inwestycyjne przy poszanowaniu zasady neutralności w odniesieniu do podatku VAT, którym obciążane są inne fundusze konkurujące ze specjalnymi funduszami inwestycyjnymi. W opinii Danii różnice pomiędzy rozpatrywanymi w niniejszej sprawie funduszami a specjalnymi funduszami inwestycyjnymi wystarczają, aby uzasadnić inne ich traktowanie: składki płacone są przez pracodawcę; ich celem jest zapewnienie emerytury, nie zaś oszczędność środków; zapewniają one także ubezpieczenie na życie i z tytułu niezdolności do pracy(21); w przypadku śmierci beneficjenta składki nie przechodzą (albo nie przechodzą w całości) na spadkobierców beneficjenta; i są one co do zasady zwolnione z podatku dochodowego. Zdaniem Danii pracodawca płacący składki nie inwestuje, ale płaci, bowiem jest do tego zobowiązany na mocy układu zbiorowego ustanawiającego program emerytalny.

25.      ATP uważa, że fundusze emerytalne o cechach opisanych przez sąd odsyłający wchodzą w zakres art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy i z tego względu powinny być zwolnione z podatku VAT. ATP twierdzi, że wprawdzie państwa członkowskie do pewnego stopnia korzystają z uprawnienia dyskrecjonalnego w zakresie definicji „specjalnych funduszy inwestycyjnych”, to jednak muszą one przestrzegać celów zwolnienia oraz zasady neutralności podatkowej. Celem zwolnienia z podatku VAT w niniejszej sprawie jest to, aby poszczególne jednostki mogły inwestować swoje oszczędności zbiorowo, w ten sposób rozkładając ryzyko, i bez obciążenia podatkiem VAT. Według ATP cele te realizowane są także przez rozpatrywane w niniejszej sprawie programy emerytalne. Sam fakt, że programy emerytalne realizują szczególny cel finansowania emerytury, nie uzasadnia odmiennego traktowania.

26.      ATP uznaje, że zasada neutralności podatkowej stanowi poparcie dla takiego stanowiska, bowiem inne specjalne fundusze inwestycyjne konkurują z funduszami emerytalnymi. Gdyby składki odprowadzane z wynagrodzenia pracownika nie były wpłacane na fundusz, pracownik musiałby oszczędzać środki w inny sposób. Stosunek konkurencyjny jest szczególnie widoczny w odniesieniu do składek uzupełniających lub składek dokonywanych przez osoby, które nie były od początku objęte pracowniczym funduszem emerytalnym. Fakt, że część zwrotu z funduszu emerytalnego będzie wypłacana w postaci dożywotniego świadczenia emerytalnego(22), zdaniem ATP jest bez znaczenia, bowiem dożywotnie świadczenie emerytalne może być wykupione w ramach jednorazowej płatności. W opinii ATP podobnie nieistotne jest to, że składki na fundusz emerytalny podlegają odliczeniu od podatku oraz że fundusz emerytalny zawiera zazwyczaj element ubezpieczenia. Ponadto ATP uważa, że także bez znaczenia jest fakt, iż pracownicze fundusze emerytalne zawierane są na mocy układu zbiorowego, bowiem to pracownicy, reprezentowani przez związki zawodowe, podejmują istotne decyzje.

27.      Na rozprawie ATP wskazała, że rozpatrywane w niniejszej sprawie fundusze emerytalne różnią się w sposób znaczący od funduszy omawianych w sprawie Wheels i w sprawie PPG Holdings BV. Sprawy te dotyczyły programów o zdefiniowanych świadczeniach, w ramach których pracodawca wywiązywał się z obowiązku wypłaty emerytury. Tylko pracownicy mogli należeć do tego systemu. Natomiast niniejsza sprawa dotyczy programu o zdefiniowanych składkach, w których zarówno beneficjenci, jak i inwestorzy ponoszą ryzyko. Pracodawca musi jedynie płacić składki. Dużo większa liczba podmiotów, praktycznie wszyscy powiązani z rynkiem pracy, może należeć do takiego programu emerytalnego.

28.      Zjednoczone Królestwo stwierdziło na rozprawie, że fundusze o zdefiniowanych składkach, takie jak opisał sąd odsyłający, nie są do tego stopnia porównywalne do specjalnych funduszy inwestycyjnych, aby z nimi konkurować, a zatem nie mogą podlegać zwolnieniu z podatku VAT z pięciu powodów: pracowniczych funduszy emerytalnych nie można sprzedać na życzenie; nie dają one prawa do zainwestowanych środków przed osiągnięciem przez beneficjenta wieku emerytalnego oraz przepadają z chwilą śmierci; fundusze wynikają z układu zbiorowego oraz wypłacane są przez pracodawcę, nie stanowiąc inwestycji dokonywanej przez pracownika; dostęp do nich mają tylko pracownicy, nie zaś szerszy krąg odbiorców; i wreszcie nie wchodzą one w zakres dyrektywy Rady 85/611/EWG (zwanej dalej „dyrektywą UCITS”)(23).

29.      Komisja uważa, że rozpatrywane w niniejszej sprawie fundusze emerytalne wchodzą w zakres pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych”. Komisja dokonuje rozróżnienia pomiędzy programem o zdefiniowanych składkach a programem o zdefiniowanych świadczeniach, twierdząc, że w odniesieniu do poprzedniego programu pracownicy osiągają zyski ze swoich inwestycji, w związku z czym znajdują się w sytuacji podobnej jak mali inwestorzy w ramach specjalnych funduszy inwestycyjnych(24).

C –    Orzecznictwo dotyczące „specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie”

30.      Orzecznictwo dotyczące art. 13 szóstej dyrektywy zawiera zarówno zasady ogólne dotyczące wykładni zwolnień, jak i istotne uwagi w sprawie wykładni pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie”. Odniosę się do tych dwóch kwestii po kolei, a następnie przedstawię swoje rozważania na temat podejścia Trybunału w ramach analizy art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy.

1.      Rozważania ogólne w sprawie wykładni zwolnień z podatku VAT

31.      Dokonując wykładni zwolnień z art. 13 szóstej dyrektywy, Trybunał konsekwentnie twierdził, że co do zasady zwolnienia te posiadają autonomiczne znaczenie w prawie Unii, bowiem mają one na celu „uniknięcie rozbieżności w stosowaniu systemu podatku VAT w poszczególnych państwach członkowskich”(25). Takie podejście nie ma jednak miejsca w odniesieniu do warunków zwolnienia, których określenie prawo Unii wyraźnie powierza państwom członkowskim(26). Wówczas to do państw członkowskich należy zdefiniowanie danego pojęcia w prawie krajowym(27). W ramach definicji warunków zwolnienia państwa członkowskie muszą działać „z poszanowaniem celów szóstej dyrektywy i ogólnych zasad leżących u jej podstaw, w szczególności zasady neutralności podatkowej”(28).

32.      Ponadto Trybunał zawsze powtarzał, że należy dokonywać zawężającej wykładni zwolnień przewidzianych w art. 13 szóstej dyrektywy, gdyż generalnie opodatkowaniu podatkiem VAT podlegają wszystkie usługi świadczone odpłatnie przez podatnika(29).

2.      Pojęcie „specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie”

33.      Zgodnie z brzmieniem tego wyrażenia prawo Unii pozostawia zdefiniowanie „specjalnych funduszy inwestycyjnych” państwom członkowskim. Najpierw omówię znaczenie uprawnienia dyskrecjonalnego przysługującego państwom członkowskim, a następnie dokonam streszczenia orzecznictwa Trybunału w odniesieniu do trzech ograniczeń uprawnień dyskrecjonalnych wynikających z brzmienia tego przepisu i dyrektywy UCITS, celu zwolnienia oraz zasady neutralności podatkowej.

a)      Uprawnienia dyskrecjonalne państw członkowskich

34.      Jak już wspomniałem, zasada, zgodnie z którą należy dokonywać autonomicznej wykładni warunków zwolnienia z art. 13 szóstej dyrektywy, jest ograniczona tam, gdzie określenie tych warunków jest wyraźnie pozostawione państwom członkowskim. Trybunał stwierdził, że taka sytuacja ma miejsce w odniesieniu do pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych”(30). Jednak państwa nie mogą definiować jako „specjalnych funduszy inwestycyjnych” czegokolwiek. Taka niekontrolowana swoboda wiązałaby się z ryzykiem nadużyć, wprowadziłaby zamieszanie w poszczególnych zwolnieniach i byłaby sprzeczna z zasadą, że wykładni zwolnień co do zasady należy dokonywać w sposób zawężający. A zatem powinno istnieć nadane w Unii znaczenie pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych”, pomimo że brzmienie przepisu dotyczącego zwolnienia pozostawia definicję państwom członkowskim.

35.      Napięcie w prawie Unii wynikające z tego, że definicja pojęcia pozostawiona jest państwom członkowskim, a jednocześnie konieczne jest określenie granic tej definicji(31), znajduje odzwierciedlenie w następującym twierdzeniu Trybunału: „powierzenie państwom członkowskim zadania określenia znaczenia pojęcia »specjalnych funduszy inwestycyjnych« w żaden sposób nie oznacza, iż mogą one wybrać określone fundusze mające siedziby na ich terytorium po to, by przyznać im zwolnienie od podatku, a inne fundusze wyłączyć z zakresu tego zwolnienia […]. Pojęcie »specjalnych funduszy inwestycyjnych« musi stanowić punkt wyjścia dla przyznanej państwom członkowskim swobody uznania”(32). Trybunał chciał przez to powiedzieć, że prawo Unii powinno stworzyć zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne ramy dla pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych”, w których państwa członkowskie mogą wybrać swoją definicję tego pojęcia. Zakres uprawnienia dyskrecjonalnego państw członkowskich w odniesieniu do ustalenia treści tej definicji jest zatem ograniczony. Trybunał wywodzi te ograniczenia z brzmienia (i późniejszych prac legislacyjnych) tego przepisu, jego celu oraz ogólnych zasad leżących u podstaw dyrektywy takich jak zasada neutralności(33).

36.      W praktyce zastosowanie tych ograniczeń zmniejszyło w sposób znaczący uprawnienia do tworzenia definicji przez państwa członkowskie. Taki kierunek można krytykować, jednakże pewność prawa, która ma podstawowe znaczenie w odniesieniu do opodatkowania podatkiem VAT produktów finansowych, wymaga poszanowania ciągłości w orzecznictwie Trybunału.

b)      Brzmienie przepisu i dyrektywa UCITS

37.      Brzmienie art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy dostarcza względnie niewielu wskazówek co do treści pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych”, w szczególności mając na uwadze różne pojęcia w poszczególnych językach. I tak, angielska wersja językowa szóstej dyrektywy traktuje o „special investment funds”, zaś wersja francuska używa wyrażenia „fonds communs de placement”, wersja hiszpańska „fondos communes de inversion”(34), wersja niemiecka „Sondervermögen”, zaś niderlandzka wersja językowa – „gemeenschappelijke beleggingsfondsen”.

38.      Jednakże późniejszy rozwój prawa skonkretyzował to pojęcie. W 1985 r. weszła w życie dyrektywa UCITS, mająca na celu koordynację przepisów krajowych regulujących przedsiębiorstwa zbiorowego inwestowania. Dokładna relacja pomiędzy tą dyrektywą a art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy nie jest od razu oczywista. Trybunał stwierdził, że wersje językowe hiszpańska, francuska, włoska i portugalska dyrektywy w odniesieniu do pojęcia określającego przedsiębiorstwo zbiorowego inwestowania w zbywalne papiery wartościowe (UCITS) działające w formie umownej używają takiego samego wyrażenia, jakie występuje w zwolnieniu; tak jednak nie jest w wersjach językowych angielskiej, niemieckiej i duńskiej(35).

39.      Trybunał i jego rzecznicy generalni starali się zatem zdefiniować stosunek pomiędzy dyrektywą UCITS a art. 13 część B li. d) pkt 6 szóstej dyrektywy(36). Jednakże w wyroku w sprawie Wheels Trybunał jasno stwierdził, że „fundusze będące przedsiębiorstwami zbiorowego inwestowania w zbywalne papiery wartościowe w rozumieniu dyrektywy UCITS stanowią specjalne fundusze inwestycyjne”(37). A zatem stanowią one minimalny zakres pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych”.

c)      Cel zwolnienia

40.      Jak wskazała rzecznik generalna J. Kokott w opinii w sprawie Abbey National, celem zwolnienia jest „ułatwienie małym inwestorom inwestowania w papiery wartościowe”(38). W takich funduszach gromadzone są środki kilku inwestorów(39), tak aby ryzyko zostało rozłożone na szereg papierów wartościowych. Zwolnienie z podatku VAT pozwala tym inwestorom na dokonanie takich inwestycji bez ponoszenia dodatkowych kosztów na podatek(40). W ten sposób Trybunał ujął ten cel(41).

41.      W konsekwencji Trybunał uznał, że zwolnienie obejmuje specjalne fundusze inwestycyjne „niezależnie od ich formy prawnej”(42). Dla tego, czy fundusze realizują opisany cel, nie ma zatem znaczenia, czy działają one w formie umowy, trustu, czy też w formie statutowej. Trybunał wskazał, że odmienna wykładnia byłaby sprzeczna z zasadą neutralności podatkowej, która sprzeciwia się temu, by podmioty gospodarcze, które dokonują takich samych transakcji, były traktowane odmiennie(43).

42.      Podobnie Trybunał stwierdził, że sposób działalności jest nieistotny: to czy fundusz jest typu otwartego (fundusz o zmiennym kapitale, który jest zobowiązany do odkupienia swoich jednostek od inwestorów, którzy chcą je sprzedać), czy typu zamkniętego (fundusz o kapitale stałym, którego udziały można sprzedać tylko na rynku wtórnym), nie odgrywa roli przy klasyfikacji funduszu dla potrzeb zwolnienia z podatku VAT na podstawie art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy. Takie twierdzenie tutaj także może wynikać z zasady neutralności podatkowej(44).

d)      Zasada neutralności podatkowej

43.      Zdaniem Trybunału zasada neutralności podatkowej „sprzeciwia się temu, by podmioty gospodarcze, które dokonują takich samych transakcji, były traktowane odmiennie w zakresie poboru podatku VAT”. Nie można różnie traktować na gruncie podatku VAT towarów i usług, które z uwagi na podobieństwo znajdują się w stosunku konkurencji(45).

44.      Kryterium stosunku konkurencji jest trudne. Rzecznik generalna E. Sharpston omówiła jego zagrożenia w opinii w sprawie Deutsche Bank, zauważając, że praktycznie każda forma działalności pokrywa się w pewnym stopniu z jakąś inną i że gdyby wszystkie formy działalności „pozostające ze sobą częściowo w stosunku konkurencji miały być objęte tym samym traktowaniem dla potrzeb podatku VAT, rezultat końcowy polegałby” na całkowitej eliminacji wszelkich różnic w traktowaniu dla potrzeb podatku VAT(46).

45.      Zagrożenie, o którym mówi rzecznik generalna E. Sharpston, można wyeliminować, stosując właściwą metodę porównawczą. Po pierwsze, należy ustalić, że obiekt referencyjny wchodzi w zakres pojęcia „specjalnego funduszu inwestycyjnego”. Dany fundusz będzie dalej porównywany do tego obiektu. Zgodnie z moim powyższym twierdzeniem fundusze będące przedsiębiorstwami zbiorowego inwestowania w rozumieniu dyrektywy UCITS wchodzą w zakres pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych” i w związku z tym mogą służyć jako obiekt referencyjny(47).

46.      Kwestia tego, czy badany fundusz należy także włączyć w zakres pojęcia „specjalnego funduszu inwestycyjnego”, czy też nie, zależy od tego czy ten fundusz i obiekt referencyjny są na tyle podobne, że znajdują się ze sobą w konkurencji(48). Kryteria funduszy, które mają być porównywane w celu stwierdzenia wystarczającego podobieństwa służącego z kolei uznaniu konkurencji między nimi, nie mogą być wybrane przypadkowo. Ponadto analiza nie może być wyłącznie ekonomiczna. Powinna ona raczej wynikać z celu zwolnienia. A zatem istotnym kryterium jest na przykład, czy fundusz służy rozłożeniu ryzyka, czy inwestorzy czerpią korzyści z zysków osiągniętych z inwestycji etc.

3.      Uwagi na temat podejścia Trybunału

47.      Zgodnie z orzecznictwem Trybunału uprawnienie dyskrecjonalne przysługujące państwom członkowskim przy definiowaniu pojęcia „specjalnych funduszy inwestycyjnych” jest zatem ograniczone celem zwolnienia, dyrektywą UCITS i zasadą neutralności. Bliższa analiza może pokazać, że Trybunał zastosował te (nakładające się na siebie(49)) ograniczenia w taki sposób, że tworzą one dwa alternatywne testy.

48.      Czasami Trybunał odnosi się do celów zwolnienia, wywodząc z tego coś na miarę definicji „specjalnych funduszy inwestycyjnych”, korzystając przy tym z zasady neutralności na potwierdzenie rezultatu(50). W innych wypadkach Trybunał uznawał dyrektywę UCITS za leżącą u podstaw „specjalnych funduszy inwestycyjnych” i wówczas stosował zasadę neutralności(51).

49.      Proponuję skorzystać z tego drugiego podejścia (i je udoskonalić). A zatem fundusz jest uznawany za „specjalny fundusz emerytalny”, jeżeli albo wchodzi w zakres dyrektywy UCITS, albo jest do tego stopnia porównywalny z UCITS, że mogą one stanowić względem siebie konkurencję. Przy porównywaniu istotne są cechy, które mają znaczenie dla celów porównywanego zwolnienia, czyli łączenie środków przez kilku inwestorów, by w ten sposób rozłożyć ryzyko na szereg papierów wartościowych.

D –    Pracownicze fundusze emerytalne jako specjalne fundusze inwestycyjne

50.      Dokonawszy powyższych rozważań, zastosuję teraz powyższe zasady do niniejszej sprawy. Pytanie, które powstało w sprawie, dotyczy tego, do jakiego stopnia pracownicze fundusze emerytalne należy traktować jako specjalne fundusze inwestycyjne. Prawo Unii zawiera kilka zasad dotyczących tych funduszy, jednak zasady te nie zostały zharmonizowane(52). Opierając się na swoich powyższych uwagach, będę musiał zbadać, czy omawiane fundusze odpowiadają definicji UCITS, a jeżeli nie, to do jakiego stopnia zasada neutralności podatkowej wymaga, aby objąć je zwolnieniem.

1.      Dyrektywa UCITS

51.      Pracownicze fundusze emerytalne będące przedmiotem rozważań w niniejszej sprawie nie wchodzą w zakres dyrektywy UCITS(53). Dania słusznie wskazała, że jednostki uczestnictwa w tych funduszach nie mogą zostać na żądanie ich posiadaczy odkupione lub umorzone, tak jak ma to miejsce w przypadku UCITS zgodnie z art. 1 ust. 2 dyrektywy UCITS.

2.      Zasada neutralności podatkowej

52.      W drugiej kolejności należy zastosować zasadę neutralności podatkowej. Wymaga ona sprawdzenia, czy dane fundusze są na tyle porównywalne do UCITS, że znajdują się z nimi w stosunku konkurencji(54). W wyroku w sprawie Wheels Trybunał musiał rozstrzygnąć tę kwestię w odniesieniu do innego rodzaju pracowniczego funduszu emerytalnego i stwierdził, że fundusze te nie wchodzą w zakres art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy. Chodziło tam o fundusze, które gromadziły aktywa programu emerytalnego i nie były dostępne publicznie, przyznając jedynie świadczenia związane z zatrudnieniem. W znacznej mierze były to „świadczenia zdefiniowane”, co znaczy, że członkowie programu nie ponosili ryzyka wynikającego z zarządzania funduszem, bowiem wysokość ich emerytury była stała, a zatem nie zależała od sukcesu inwestycji. Zdaniem Trybunału nie był to także specjalny fundusz inwestycyjny z punktu widzenia pracodawcy, bowiem dla pracodawcy składki stanowiły sposób wypełniania zaciągniętych zobowiązań. Rzecznik generalna E. Sharpston zastosowała takie rozumowanie w sprawie PPG Holdings BV, biorąc pod uwagę trzy kryteria: czy program gromadzi aktywa programu emerytalnego, czy uczestnicy ponoszą ryzyko zarządzania tym funduszem i czy składki wpłacane przez pracodawcę do owego programu emerytalnego są dla niego sposobem wykonania jego ustawowych zobowiązań wobec pracowników(55).

53.      Nie podważając rozwiązania przedstawionego w tych sprawach, proponuję dokładniejszą analizę w niniejszej sprawie. Zgodnie z prawem Unii niektóre kryteria mają znaczenie, a inne nie, w zakresie porównywania funduszy z UCITS celem ustalenia, czy są one porównywalne w takim stopniu, by znajdowały się w konkurencji ze sobą. Do sądu krajowego należy zbadanie istotnych okoliczności faktycznych, zastosowanie tych kryteriów oraz podjęcie decyzji, czy omawiany w danej sprawie fundusz emerytalny należy uznać za „specjalny fundusz inwestycyjny”.

a)      Perspektywa porównania

54.      Przed wskazaniem nieistotnych i istotnych kryteriów warto zaznaczyć, że programy emerytalne można badać jako instrumenty gromadzące aktywa pracodawców i pracowników. To, który z tych punktów widzenia zostanie zastosowany, zależy od tego, czy to pracownik, czy pracodawca czerpie korzyści z inwestycji. Z opisu przedstawionego przez sąd odsyłający wynika, że to pracownicy czerpią korzyści z funduszu rozpatrywanego w niniejszej sprawie.

b)      Nieistotne kryteria

55.      Z uwagi na to, że analizy porównywalności omawianych funduszy z UCITS należy dokonywać przy uwzględnieniu celu zwolnienia, wiele czynników omawianych w tej sprawie nie będzie miało znaczenia w procesie porównywania.

56.      Wbrew twierdzeniom Danii jest tak w odniesieniu do celu inwestycji. Stwierdzenie, czy inwestor oszczędza dla potrzeb emerytury, czy też w innym celu, nie ma istotnego wpływu na stosunek konkurencji. A zatem okoliczność, że omawiane fundusze są funduszami emerytalnymi, nie stoi na przeszkodzie temu, żeby stanowiły one „specjalne fundusze inwestycyjne”. Dalej, w przeciwieństwie do wyroku w sprawie Wheels, uznałbym, że wykonywanie ustawowych zobowiązań przez pracodawcę poprzez płacenie przez niego określonych składek stanowi nieistotny „cel” inwestycji.

57.      Nie ma znaczenia fakt, że pracownicze fundusze emerytalne nie są uzgadniane indywidualnie, tylko zbiorowo. Po pierwsze, przedstawiciele pracowników negocjują zasady funduszu z przedstawicielami pracodawców. Wprawdzie układ zbiorowy może zakładać, że jest bardzo mała konkurencja gospodarcza pomiędzy funduszami i UCITS, pomijając dobrowolne wpłaty dodatkowe pracowników, to jednak nie jest to istotne dla celów zwolnienia. Na ten temat Trybunał miał okazję stwierdzić, że zwolnienie obejmuje fundusze bez względu na ich formę prawną. W tym zakresie możliwość dokonywania dodatkowych wpłat, czy też dobrowolna przynależność niektórych osób do funduszu pracowniczego jest również bez znaczenia.

58.      Taki sam wniosek znajduje zastosowanie do kwestii, czy składki na fundusz podlegają zwolnieniu z podatku dochodowego, czy też nie. Bardziej korzystne traktowanie pod względem opodatkowania podatkiem dochodowym składek na niektóre fundusze od innych może mieć znaczący wpływ na gospodarczy stosunek konkurencyjny, ale argument ten nie ma znaczenia w odniesieniu do celów zwolnienia i z tego powodu podlega odrzuceniu.

59.      Podobnie sposób wypłaty z funduszu emerytalnego (w postaci dożywotniego świadczenia emerytalnego wypłacanego aż do śmierci czy jednorazowego świadczenia) nie ma znaczenia dla charakterystyki funduszu, bowiem transfer pomiędzy różnymi opcjami może nastąpić w drodze prostej operacji finansowej.

60.      W przypadku gdy fundusze pracownicze zawierają element ubezpieczenia i tych dwóch elementów nie można rozdzielić, wówczas to do sądów krajowych należy ustalenie, który z nich przeważa.

c)      Istotne kryteria

61.      Jak stwierdziłem powyżej, kryteria mające znaczenie przy porównywaniu należy wywieść z celu zwolnienia, mianowicie mają one połączyć środki kilku inwestorów oraz rozłożyć ryzyko na szereg papierów wartościowych.

62.      Zgodnie z tym założeniem tylko ograniczona liczba czynników jest istotna przy porównywaniu pracowniczych funduszy emerytalnych do UCITS dla potrzeb neutralności podatkowej zgodnie z analizowanym zwolnieniem. Po pierwsze, kilku beneficjentów powinno połączyć środki, rozkładając w ten sposób ryzyko na szereg papierów wartościowych. Można uznać, że fundusz stanowi pulę zbiorowych środków beneficjentów tylko wtedy, gdy mają oni bezwarunkowe prawo względem dokonywanych przez nich inwestycji. Może być tak, że beneficjenci nie będą mogli korzystać z tego prawa zgodnie ze swoim życzeniem (tj. nie będą mogli go sprzedać), zaś zyski z inwestycji otrzymają dopiero na emeryturze. Jednakże w przypadku gdy inwestycja przepada z uwagi na śmierć beneficjenta i nie przechodzi na jego spadkobierców, wtedy trudno nawet mówić o połączeniu środków beneficjentów.

63.      Wreszcie beneficjenci muszą ponosić zarówno koszty zarządzania funduszem, jak i ryzyko inwestycji, nawet wtedy gdy składki płacone są przez pracodawcę jako część wynagrodzenia. Jest tak zazwyczaj w odniesieniu do określonych składek, ale nie do programów określonych świadczeń. Jak już mówiłem, zastosowanie tych kryteriów należy do sądów krajowych.

64.      Podsumowując, wykładni art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy Rady należy dokonywać w ten sposób, że pojęcie „specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie” powinno zawierać w sobie pracownicze fundusze emerytalne, w przypadku gdy fundusze te gromadzą aktywa kilku beneficjentów i pozwalają na rozłożenie ryzyka na szereg papierów wartościowych. Jest tak tylko wtedy, gdy beneficjenci ponoszą ryzyko inwestycji. Nie ma znaczenia fakt, że składki są płacone przez pracodawców na rzecz beneficjentów na podstawie układu zbiorowego zawartego pomiędzy organizacjami reprezentującymi pracowników i pracodawców i że wypłata z funduszu następuje dopiero na emeryturze, o ile beneficjent ma zabezpieczoną pozycję prawną w odniesieniu do swojego majątku. Do sądu krajowego należy decyzja, czy dany fundusz spełnia wskazane wymogi.

V –    Wnioski

65.      Uważam, że w świetle powyższych rozważań na pytanie pierwsze, z którym zwrócił się Østre Landsret, Trybunał powinien odpowiedzieć w następujący sposób:

Wykładni art. 13 część B lit. d) pkt 6 szóstej dyrektywy Rady należy dokonywać w ten sposób, że pojęcie „specjalnych funduszy inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie” powinno zawierać w sobie pracownicze fundusze emerytalne, w przypadku gdy fundusze te gromadzą aktywa kilku beneficjentów i pozwalają na rozłożenie ryzyka na szereg papierów wartościowych. Jest tak tylko wtedy, gdy beneficjenci ponoszą ryzyko inwestycji. Nie ma znaczenia fakt, że składki są płacone przez pracodawców na rzecz beneficjentów na podstawie układu zbiorowego zawartego pomiędzy organizacjami reprezentującymi pracowników i pracodawców i że wypłata z funduszu następuje dopiero na emeryturze, o ile beneficjent ma zabezpieczoną pozycję prawną w odniesieniu do swojego majątku. Do sądu krajowego należy decyzja, czy dany fundusz spełnia wskazane wymogi.